O debate sobre o nome da Serra Faladora

Indicador de situación da serra Faladora
coa denominación  hiperenxebre.

Chámase Serra e apelídase Faladora. Ademais de por ser unha das integrantes da cordilleira dorsal que vertebra verticalmente a comunidade galega (desde o mar Cantábrico ao río Miño xa na confluencia con Portugal), é coñecida polo seu  "lombo" -así chamado popularmente-: porque por el discorre un vello camiño de arrieiros que une As Pontes e a Estaca de Bares; porque nel hai numerosos enterramentos megalíticos (estudados por Federico Maciñeira); e porque actualmente acolle un grande parque eólico con capacidade para abastecer de enerxía eléctrica a demanda da cidade da Coruña.

Centro reemisor de TV visto desde o Camiño dos Arrieiros.
Ao oeste, unha das numerosas mámoas da Serra Faladora.
(Foto: B. Penabade)

Máis alá das lendas da tradición oral, a Serra Faladora aparece en diversas obras literarias e ensaísticas. Filomena Dato Muruais en Follatos (Ourense; 1891) recrea a vida de Ildefrida, vítima dos ciúmes do rei suevo Remismundo (do século IV):

"Moi preto de Mondoñedo está a Serra Faladora, onde aínda de Ildefrida os tristes berros se escoitan; aínda hoxe aos pasaxeiros con voz doente lles roga: — Mataime por compaixón, que a miña culpa traidora está xa ben castigada e xa é tempo de que eu morra! Os irmaos de Remismario metéronme nesta cova". 

A pena Faladora

Pola súa parte, Florencio Vaamonde Lores en Prosas varias (1897) tamén a cita á hora de facer unha descrición panorámica da orografía galega o mesmo que fai Florentino López Cuevillas no número 40 da Revista Nós (1927) nunha serie de artigos que recollen o contido das "Papeletas para o inventario das mámoas galegas".

Alteración do nome

Como consecuencia do hiperenxebrismo, o nome da Serra Faladora tivo unha alteración e esta chegou a ter tal fortuna que agora mesmo convive en posición privilexiada coa forma auténtica. En 1926, Ramón Otero Pedraio publicou Guía de Galicia (Madrid; Espasa Calpe) e no terceiro dos parágrafos do texto transforma o apelido da Faladora introducíndolle un -i- deixándose levar pola alta frecuencia do ditongo decrecente en idioma galego. Pouco despois, ao describir o relevo da "Galicia Occidental", fai unha aclaración que reforza a nosa tese da confusión: fai equivalencia entre Faladoira e Faladora ao estilo de Lourenzá e Lorenzana e Fonmiñá e Fuente Miñá, como se  as primeiras fosen as auténticas e as segundas as adaptacións ao que daquela era único idioma oficial.

Mámoa do Forno dos Mouros

En 1945, Guía de Galicia ten a súa primeira edición feita na nosa terra -concretamente da man dos Sucesores de Galí, de Santiago de Compostela- e en 1954 entra no catálogo de Galaxia. Deste xeito foise divulgando a forma exótica (con ese -i- emparentado co apóstrofo que tanta fortuna tivo nos nomes de negocios hostaleiros). Seis anos máis tarde, en 1960, o mesmo Ramón Otero Pedraio usa o mesmo hiperenxebrismo dentro do léxico xeral nas páxinas de O Señorito da Reboraina cando alude a "unha muller de raros tesouros de amor e ao remate cavilosa e faladoira á maneira dos literatos".  

Lugar do Candedo nas Grañas do Sor.
Ao fondo o alto da Coriscada, continuación da serra
en dirección a Estaca de Bares.

A forma con ditongo atravesa o Atlántico por primeira vez e ve a luz en Buenos Aires na Historia de Galiza publicada por Edicións Nós na capital arxentina en 1962. No mesmo lugar e no mesmo ano pasou da Xeografía á Xeoloxía e dunha pluma a outra. Neste caso quen a usaron foron Isidro Parga Pondal e Xaquín Lorenzo Fernández.

Xa superada a transición política, e co idioma galego oficializado, a denominación alterada cruzou de novo o Atlántico, desta vez para entrar e tentar asentarse a través das páxinas da Xeografía de Augusto Pérez Alberti tamén editada por Galaxia (1986). De aí pasou non só á cartografía senón tamén á literatura, á sinalización das estradas e aos libros de texto.

Espasante e Ladrido vistos desde o Alto da Faladora.

As razóns da forma Faladora

Coa chegada do período democrático, nos ámbitos cultos a forma con ditongo foi considerada como a boa e iso provocou que a auténtica entrase en declive por eclipse case total. Por iso é necesario facer esta chamada de atención e proclamar que, inequivocamente, a Faladora debe continuar sendo Faladora. 

Estas son as razóns concretas:

1ª.- En toda a comarca (As Pontes, Ortigueira e O Barqueiro) así como no oriente das Terras do Sor (O Vicedo, Ourol e Muras), a forma Faladora é exclusiva na fala espontánea. Dado o avanzado proceso de interferencia que padece o idioma, este non é un argumento definitivo, mais si é moi importante.

Carta xeométrica de Fontán (1845)

co nome de "Sierra de la Faladora"

2ª.- A semántica dos sufixos -ora e -oira, ambos existentes no idioma, aconsellan a forma Faladora, en consonancia con "bailador" e "Bailadora" e "comedor"  e "comedora".  Existe, si, un "comedoiro" ou "comedeiro" ou "comedeira" (o "baño" ou "pía" en que se lle bota de comer aos animais)  que é diferente do "comedor" (sala da casa ou cualidade do ser de bon dente). 

Da mesma maneira tamén existen "faladoiro" como foro ou reunión en que se fala (véxase o Faladoiro, espazo matinal da Radio Galega) e "falador", adxectivo cualificativo para sinalar a quen no fique de boca calada.

3ª.- Finalmente, a análise dos documentos escritos non deixa lugar para as dúbidas: a Pena Faladora, situada na parroquia das Grañas do Sor, debe seguir dando nome, por extensión, á Serra Faladora.

Así leva sendo desde hai bastante máis de mil anos e así queremos que continúe durante moitos outros que han de vir.

-----------------

Texto e fotos:   Bernardo Penabade