Hoxe, venres, 18 de decembro deste ano raro, raro, raro... teño o pracer e o privilexio de presentar un libro singular, saído do maxín e a estreita colaboración dun grupo de persoas entusiastas que botaron a andar o Club de Lectura de Ortigueira.
Inda que coñezo á maioría, gustaríame poñervos cara a todos e todas. Por iso vos pediría que nos fixedes algún sinal a medida que vaia nomeando aos 12+1:
Manel, Victoria, Luli, Carmen Durán, Carmen García, Marta, Elías, Rosa, Ángel, Vicente, David, Maricruz, e Fina.
Os meus parabéns por ser capaces de enfiar textos de persoas tan distintas sen que a penas se noten as costuras.
O proceso explicástelo vos moi ben:
Intervención por orde alfabética, entre 10 e 20 liñas cada un. “Marta, a petición do grupo, fixo as preciosas ilustracións, e cada un de nós foi argallando como puido ou como soubo, esta historia baseada no realismo máxico da nosa terra galega en comuñón coa querida terra cubana, os nosos emigrantes, os nosos costumes, as nosas xentes e o cariño ao pobo de Ortigueira. Aprendemos moitas cousas, viaxamos a través da Internet e da imaxinación para documentarnos, creceunos o pelo, soñamos…
Só dicir que o pasamos xenial escribindo, que o grupo de lectura está consolidado con esta iniciativa tan singular, tárdanos volver a estar xuntos para falar e debater os propios textos que tamén nos gustaría ver algún día publicados”.
Unha das características mais salientables que eu aprecio na publicación é a mestura de datos reais e ficción. Algo que teño sinalado xa en outras publicacións e moi particularmente nas de Luli, que sempre trata de informarnos ao tempo que nos engancha con tramas do seu particular maxín. Non sei que tanto pulo lle deu ela a esta urdimbre ou a esta trama...o que si sei e que a lanzadeira tivo que ir e vir moito polo tear, porque hai unidade dentro das diferencias e iso implica ademais cortar, coser e mesmo bordar con mans de filigrana e precisión reloxeira.
Os personaxes:
Para familiarizarse con eles é preciso ir e volver á árbore xenealóxica que aparece ao comezo do libro e que me fixo lembrar á de Aureliano Buendía en “Cen anos de Soidade”.
De Cosme quedei coa imaxe del mirándose no espello e observando “as engurras onde se podían ler as dores e os sorrisos cos que se fora moldeando como home”
Aí evoquei un dos meus contos preferidos de Ángeles Mastretta
- A TÍA OFELIA"Hai xente coa que a vida se asaña, xente que non ten unha mala racha senón unha continua sucesión de tormentas. Case sempre esa xente se volve lacrimosa. Cando alguén a topa, ponse a contar as súas desgrazas, ata que outra das súas desgrazas acaba sendo que ninguén quere topala.Isto nunca lle pasou á tía Ofelia, porque aínda que avida a cercou varias veces coa súa arbitrariedade e os seus infortunios, ela endexamais abafou a ninguén coa historia dos seus pesares. Din que foron moitos, pero nin sabe cantos, e menos as causas, porque ela se encargou de borralos cada mañá da lembranza allea.Era unha muller de brazos fortes e expresión falangueira, tiña unha risa clara e contaxiosa que soubo soltar sempre no momento axeitado. En cambio, ninguén a viu chorar xamais.As veces, doíanlle o ar e a terra que pisaba, o sol do amencer, a conca dos ollos. Doíanlle como unha vertixe o pasado, e como a peor ameaza, o futuro. Espertaba a media noite coa seguridade de que se partiría en dúas, de que a dor a comería de golpe. Pero apenas había luz para todos, ela levantábase, poñía o sorriso, acomodaba o brillo nas pestanas, e saía a encontrar aos demais como se os pesares a fixeran flotar.
Ninguén se atreveu a compadecela nunca. Era tan extravagante a súa fortaleza, que a xente comezou a buscala para pedirlle axuda. Cal era o seu segredo? Quen amparaba as súas aflicións? De onde sacaba o talento que a mantiña erguida fronte ás peores desgrazas?Un día contoulle o seu secreto a unha muller nova que tiña unha pena que parecía no ter remedio:—Hai moitas maneiras de dividir ás persoas —díxolle—. Eu divídoas entre as que se engurran para arriba e as que se engurran para abaixo, e quero pertencer ás primeiras. Quero que a miña cara de vella no sexa triste, quero ter as engurras da risa e levalas comigo ao outro mundo. Quen sabe o que haberá que enfrontar alá"
Cosme tamén nos meteu de cheo nos problemas do Covid: síntomas, secuelas e mesmo a confusión mental que se volve máis grave cando se suma a un DCL (Deterioro Cognitivo Leve)
De aí a presa e a necesidade de Cosme de completar as lagoas da súa historia facendo unha viaxe, disfrazada de agasallo de aniversario para a súa neta, coa fin de “completar a súa historia para poder morrer vivo”.
E como “a cabesiña non para”, como din na Arousa, estes problemas da memoria de Cosme, leváronme aos derradeiros anos de Meluca, a nai do meu compañeiro. Cando o deterioro cognitivo se fixo grave, díxome un día:- Ti eres Carmiña, verdade?... pero eu: Quen son eu?
Cosme non quería morrer sen saber quen era...
Logo topamos co seu grande amigo, Adolfo, vítima dun pasado tráxico e secreto (a morte de seus pais e dun terceiro que non aparecía relacionado con eles na historia oficial:“era familia de avoengo e, a verdade non ía arranxar a traxedia”)
De aí fun dar a aquela frase lapidaria dun coñecido avogado da Vila que lle dixo a unha compañeira do locutorio da Telefónica: “vostede pode dicir o que queira, señorita, neste pobo vale moito máis a miña mentira que a súa verdade”
Logo veñen Yumara e Yoandris
Yumara, a neta superdotada de Cosme, de pel canela e ollos azuis, descendente dunha saga ancestral de indias taínas; e Yoandris, o mozo virtual que se fai real... “uns amores toliños e uns toliños amores” que diría Rosalía.
O contexto onde ocorre a historia
Porque é un libro que fala de nós e fala con nós... de cada lugar, de cada feito veñen penduradas as nosas lembranzas, como cando intentamos coller cereixas nun cesto e con cada parella veñen enganchadas moitas máis.
En Ortigueira
“No alto, o Campo da Torre, sen campo e sen torre… Tan só as aspas do muíño; vida ao albur do alento da Ría, que as fai xirar… “Daba gusto ver as augas transparentes. Mirou cara a tempos pasados, cando tanta xente vivía da riqueza do areal, ameixas, berberechos, ostras… Camións achegándose á subasta que marchaban cargados.
Lembrou tamén cando saía pescar salmonetes e robalizas, e recollía as nasas cheas de camaróns…
O peirao ateigado de cativos, nenos e mozos que pasaban o verán tirándose dende os boniteiros, aínda que estaba prohibido, e Arximiro, o xefe de Costas, rifaba con todos”.
Estounos vendo aí, na memoria máis cálida: meu queridísimo pai chamándonos mazarocas por levar a chalana por onde podía embarrancar; Elías, levándonos a poñer as nasas pola noite e, acto seguido, no medio da ría, os baños con Sira e María José, baixo a luz da lúa, despois da faena mariñeira...
E tantas alusións á cultura local:
O Festival do Mundo Celta e o seu símbolo: o dragón Centeás
A construción dos primeiros palcos-palafito.
Os costumes das Festas con todo luxo de detalles.
E no Nadal : O belén de Camilo Díaz Baliño, a tradición dos cartuchos de 1886...
E, no medio e medio, sempre un nexo de unión entre os dous mundos que aparecen neste libro (Ortigueira e Cuba): a Caridade do Cobre (Cachita)
Y de mi Cuba, que?
“Tan lonxe, mais tan preta dos galegos, así era Cuba”.
“Cuba acollera ao seu pai coa dozura lene dunha habanera e agasallárao cun intenso lazo de sangue, mestura de raigames ben distintas e asemade moi iguais”.
Quedei abraiada con toda a información que fostes quen de recoller e deixar caer no texto, como se tal cousa, sen darvos ningún “pisto” e de como esa información me empurraba a seguir investigando.
Por exemplo:
A procura dos tabacos Artemisa levoume á fábrica de tabaco na provincia de Artemisa (Pinar del Río)... e a través dela puiden chegar á verdadeira historia de Antonio Villamil Santalla, un dos homes máis ricos de Cuba. Fillo dos emigrantes Antonio Villamil, de Vilameá (A Pontenova), e Concepción Santalla, de Ortigueira.
“No ranking de propietarios de Cuba ocupaba o oitavo lugar na produción de cigarros, cun capital próximo ao millón de dólares. O seu emporio foi o resultado da confluencia de dúas familias; os Villamil e os Santalla_ que, como os Reis Católicos, levaron a cabo una política de alianzas matrimoniais que lles reportou grandes éxitos e notables beneficios.
A saga fixo bo o dito de Alberto Moravia de que o amor é un xogo e o casamento un negocio. E foi preponderante en Cuba ata que- como os Buendía de García Márquez- un vento furacanado a arrasou e os seus membros, tras cen años de soidade, non tiveron unha segunda oportunidade sobre a terra… O furacán sucedeu en 1959, chamábase Fidel, e os seus efectos aínda colean...”
Outros exemplos:
O demorado paseo pola Habana.
A viaxe a Baracoa nun Túpolev.
A experiencia de sobrevoar a Serra Maestra...
A trama: Un mapa que encerra un segredo
A importancia do diario de Crisanto:
«Nunca farei o que o meu pai, buscarei fortuna e regresarei a Ortigueira, ninguén logrará atraparme... A dona da fábrica de puros é unha boa muller. Axiña conxeniamos, ofreceume o posto de contable no que traballei a gusto. Vivín unha vida interesante, mergulleime no coñecemento da sociedade cubana, alternando nos lugares máis exclusivos e formando parte da vida cultural. Coñecín ao escritor Lino Novás Calvo, das Grañas, gocei da súa amizade e participamos nas tertulias que organizaban na Asociación Naturais de Ortigueira, preocupábanos o abismo que se abría entre as clases sociais, as de luxo e as da miseria, as de colonos e colonizados, as dos negros e brancos, libres e escravos…»
E porque o tema da cor da pel e a escravitude sobrevoan todo o libro, pensei en facer un inciso para dar a coñecer unha persoa da que raras veces se fala, Urbano Feijóo Sotomayor,
“empresario e político ourensán que enriquecido co comercio do azucre fundou a Compañía Patriótica Mercantil coa que trasladou (a mediados do século XIX) a Cuba a máis de mil setecentos galegos en condicións de semi-escravitude, con intención de branquear a poboación da illa e substituír o traballo escravo, ameazado pola prohibición da trata, o auxe do abolicionismo e a súa baixa rendibilidade”
“A familia cubana acolleume con cariño, é fácil querer e deixarse querer, mais non quero caer nos brazos de ningunha muller, quero regresar pronto a España, cando acabe a maldita guerra volverei rico e comezarei unha nova vida, casarei cunha galega”
(Esa ben podería ser a historia Meluca e Amable)
A paisaxe cubana: “A frondosa flora diminuía, mais non desaparecía. A cortiza, as elegantes palmas reais, os mantequeros, os piñeiros Mayarís, as ceibas e a variedade de plantas florais autóctonas que exultantes exhibían as súas formas e cores...
A mariposa:
«É moi curiosa a historia da razón pola que foi elixida como flor nacional. Unha invitación chegou a Cuba no 1936 dende o Xardín da Paz, da Cidade da Plata, en Arxentina, solicitaba que o país enviara a súa Flor Simbólica Nacional.
Aínda non se tiña determinado cal sería a especie agraciada. Lembrouse entón que as damas do século XIX gustaban de adornar os seus cabelos e perfumarse portando a flor “mariposa” decor branca símbolo de pureza e dos ideais patrióticos que souberon defender aquelas que eran mambisas...» (patriotas a favor da independencia).
As taínas e o seu culto aos cemís; os poderes sobrenaturais extraídos do consumo de herbas para entrar en trance e a súa sincrética relixiosidade, onde se mesturan as crenzas precolombinas coa santería de procedencia africana e a relixión católica herdada de España.
O mito de Artemisa: Deusa grega dos animais salvaxes, o terreo virxe, os nacementos, a virxindade e as doncelas... A miúdo foi representada como cazadora levando arco e frechas. O cervo e o ciprés estábanlle consagrados.
De aí a fantasía:
«O arco da vella entre Islamaranti e Ladrido; A maxia da aparición do cervo de ollos azuis. A visión de Yumara da cabalo del sucando as augas da ría...o bicho da Barra tras eles...»
E polo medio, un feito real, o episodio dacicloxénese do 2009. Ortigueira, zona 0 do ciclón Klaus (unha bomba meteorolóxica que se fraguara en Cuba, mesmo como o tren de borrascas destas semanas)
Os elementos determinantes para a resolución do acertixo:
Un baúl de ébano baixo o teixo e unha urna de alabastro no Panteón de Naturais de Ortigueira.
E xa de volta en Ortigueira, chega o momento de cumprir as promesas: poñer unha candea á Caridade do Cobre e ir ata San Andrés.
Aí é onde se fai referencia a unha rapaza que casou en San Andrés cun rapaz de Mera... dando cumprimento ao seu soño de aparecer nun libro, mesmo que sexa no máis discreto anonimato...
Rematar a romaxe tomando unha tortilla na casa de Andreíta, tampouco é, para min, tema menor.
Hei de recoñecer que teño unha certa dificultade cos finais excesivamente redondos e felices, pero ese é un problema meu, non voso...
O dos laboratorios Roche, poñendo un centro de investigación no polígono industrial de Ortigueira, desborda mesmo o meu realismo máxico inasequible ao desalento. Menos mal que a voda a situastes no 28 de decembro: a maxia tamén ten os seus límites e as súas ironías.
E para ir rematando quero cerrar con estas palabras de Julio Cortázar:«Cando abro un libro, é como abrir un paquete de chocolate, ao entrar no cine; é dicir, é unha sensación de esperanza, de felicidade anticipada, de que todo vai a ser precioso».
Abrir este libro foi fermoso, pechalo hoxe aquí con vós, un regalo da vida que desexamos sexa longa e fértil en soños e realidades.
Aché para todos e todas
